• Rosyjscy przedstawiciele ideologii Marksa i socjaliści

W pierwszych latach po rewolucji 1917 r. w rosyjskiej nauce historycznej nastąpiły wyraźne zmiany spowodowane ukształtowaniem tzw. radzieckiego modelu nauki historycznej, opartego na materializmie historycznym. Wprowadzenie nowego modelu wiązało się także (a raczej: przede wszystkim) z podporządkowaniem nauki aparatowi partyjnemu, co dawało możliwość pełnej kontroli państwa nad instytucjami badawczymi i dydaktycznymi. Celem takiej polityki było wytworzenie nowej kadry historyków marksistowskich, a za ich pośrednictwem – nowych kategorii interpretacyjnych historiografii .

Historycy opcji marksistowskiej podjęli problem feudalizmu na ziemi ruskiej, jednak ich rozważania w znacznej mierze podporządkowane były idei (zgodnej z odgórnie narzuconą ideologią) wywyższenia pierwiastka rdzennie rosyjskiego ponad wpływy Bizancjum, Zachodu i Normanów.

W historiografii marksistowskiej feudalizm ujmowany jest jako szeroko pojęty system produkcji. Z tego względu istnieje w niej niebezpieczeństwo traktowania sfery prawnej i struktur społecznych jako niemal w pełni wtórnych wobec sił wytwórczych i stosunków produkcji. Stworzyła ona ogólną koncepcję systemu feudalnego, funkcjonującego w Europie przed industrializacją, dla którego charakterystyczna jest słabość stosunków rynkowych, spowodowana niskim stanem techniki i wydajności pracy, natężeniem ograniczeń swobody jednych (poddaństwo) i przywilejów korporacyjnych innych .

Ideologia K. Marksa oddziaływała na historyków rosyjskich już w końcu XIX w., na długo przed wprowadzeniem oficjalnego radzieckiego modelu nauki historycznej. Ku tej ideologii – jeszcze przed rewolucją – zwrócili się między innymi S. Bachruszyn i M. Lubawskij.

Próbę przedstawienia i ujawnienia wpływu warunków ekonomicznych na stworzenie na Rusi jednego państwa dokonał Siergiej Władimirowicz Bachruszyn (1882-1950), publikując w 1909 roku niewielką, ale bardzo interesującą pracę pt. Moskva – centr obedinjajuščij russkij narod – Moskwa jako ośrodek jednoczący naród rosyjski* . Autor w oparciu o różnorodne materiały omawiał dziedziny gospodarstwa wielkich i udzielnych książąt w okresie rozdrobnienia politycznego, a następnie przechodzi do kwestii przyczyn jego likwidacji. Przyczyn tych upatruje Bachruszyn w zmianach w dziedzinie gospodarki pieniężnej w XV wieku. Z kryzysu zdołali wyjść zwycięsko jedynie najwięksi właściciele ziemscy (mowa jest tu o wielkich książętach moskiewskich). Posiadanie „w ich rękach wszystkich handlowych dróg”, jak również przyswojenie sobie „ordyńskiego wychodu”, który przynosił wielkie dochody, stanowiły znaczące przesłanki ekonomiczne w procesie likwidacji rozdrobnienia feudalnego. Bachruszyn poczynił przy tym szereg trafnych obserwacji, dotyczących nacisku ekonomicznego na księstwa udzielne, a następnie odnośnie przejmowania w nich władzy przez wielkich książąt moskiewskich. W swej pracy historyk wystąpił z wnioskiem, iż po zneutralizowaniu Tweru głównym ośrodkiem, noszącym się z programem jedności ziemi ruskiej, pozostała jedynie Moskwa .

Z kolei w pracy Matwieja Kuzmicza Lubawskiego (1860-1936) Obrazovanie osnovnoj gosudarstvennoj territorii velikorusskoj narodnosti (Leningrad 1929) również poruszona zostaje kwestia centralizacji ziemi ruskiej w okresie od XIV do pierwszej połowy XVI w. Starał się on naświetlić i wyjaśnić tymczasowe i okolicznościowe przesłanki przyłączenia do Moskwy poszczególnych ziem i ustanowienia zwierzchnictwa nad nimi. Monografia Lubawskiego przyjmowana jest przede wszystkim jako analiza szeregu czynników, oddziałujących na proces historyczny, zachodzący na północno-wschodniej Rusi. Do grona tych wartości należy zaliczyć m.in. kolonizację, warunki gospodarcze, sytuację strategiczną i wpływ najazdów tatarskich. Autor wykorzystał bogaty materiał aktowy, na podstawie którego złożył drobiazgowy obraz wielkoruskiego centrum skupionego wokół Moskwy. Pokonanie rozdrobnienia politycznego na ziemi ruskiej Lubawski rozpatruje ze strony ogromnego zaangażowania i sił, jakie musieli przeznaczyć książęta moskiewscy, chcąc zrealizować cel, jakim było podporządkowanie i likwidacja udzielnych samodzielnych państewek. Polityka książąt, oparta na „świadomości swoich sił i potęgi”, tłumaczy w zupełności kierunek wszelkich inicjatyw z ich strony. Widoczna jest polityka Moskwy w dążeniu do utrwalenia swej władzy na tronie Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego, co doprowadziło z czasem do przekształcenia posiadanej władzy tymczasowej w ich prawo dziedziczne do tego tronu . Lubawski utwierdza nas w przekonaniu o niepodzielności wielkoksiążęcej wotcziny, składającej się z najważniejszych, najbogatszych i będących punktami strategicznymi, ośrodków w całym księstwie. Otóż, prócz części Moskwy, należała do niej nierozerwalnie Kołomna, stanowiąca jądro udziału moskiewskiego. W opinii Lubawskiego, uzyskanie nabytku w postaci Kołomny powiększyło znaczenie księstwa moskiewskiego w świecie ruskim . Na początku XIV wieku w wyniku przyłączenia do Moskwy obszarów sąsiednich zaznaczył się już zarys przyszłych dążeń Daniłowiczów, tj. przystąpienie do walki o narzucenie swej hegemonii sąsiednim ziemiom ruskim.

Pod wpływem filozofii marksistowskiej powstała także pierwsza w rosyjskiej historiografii synteza dziejów autorstwa Michaiła Nikołajewicza Pokrowskiego (1868-1932), ucznia Kluczewskiego, pt. Russkaja istorija s driewniejszich wriemien (1910-1912) – Historia rosyjska od najdawniejszych czasów (przy czym w czasie późniejszym Pokrowski uległ oficjalnej ideologii). Badacz rozpatrywał on bieg dziejów jako proces, określany z jednej strony przez kolejne formy gospodarowania, z drugiej przez walkę klas. Jednak od lat trzydziestych w ZSRR zastąpiono ją interpretacją stalinowską – głoszącą: rozwój społeczeństwa „jest historią rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji między ludźmi”. Zredukowała ona przedmiot nauki historii do przedmiotu ekonomii politycznej i wtłaczała całokształt procesu dziejowego schemat koniecznego następstwa pięciu kolejnych społeczno-ekonomicznych formacji (wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, komunizm). Niepodważalnego dogmatu engelsowskiego schematu, według którego bieg dziejów ludzkich miał polegać na przechodzeniu od jednej formacji do drugiej, w nieuchronnym dążeniu ludzkości do socjalizmu i komunizmu.

Bez względu na dzisiejsze przewartościowania w ocenie porewolucyjnej nauki historycznej w Związku Radzieckim nie należy w zupełności pomijać wkładu, jaki wnieśli do badań nad feudalizmem rosyjskim uczeni radzieccy tego okresu.

Tematem pracy badawczej W. W. Mawrodina pt. Obrazovanie russkogo centralizovannogo gosudarstva – Powstanie scentralizowanego państwa rosyjskiego* (Leningrad-Moskwa 1939) – jest z kolei likwidacja rozbicia feudalnego na całym obszarze ziemi ruskiej i powstanie zjednoczonego państwa pod egidą Moskwy. Według badacza, na ogólny rozwój stosunków wewnętrznych na ziemi ruskiej ujemnie wpłynął przede wszystkim najazd tatarski. Mawrodin ukazał jego negatywne skutki, począwszy od wyczerpania gospodarczego kraju, poprzez konieczność stałego płacenia wychodu – haraczu Tatarom, skończywszy na ogólnym wyludnieniu kraju i niesnaskach istniejących w stosunkach międzyksiążęcych, podsycanych dodatkowo przez najeźdźcę. Podkreślił on także znaczącą rolę księcia Iwana I Kality, który stworzył w Moskwie trwały ośrodek, jednoczący politycznie ziemię ruską, a następnie prowadził politykę podporządkowywania ośrodków ościennych (księstw udzielnych o mniejszym znaczeniu), a zarazem położył podwaliny pod przyszłą potęgę materialną państwa moskiewskiego. Po wstępnym nakreśleniu stosunków gospodarczo-społecznych i politycznych, istniejących na Rusi w pierwszym okresie, autor monografii omówił „przyczyn zjednoczenia ziem ruskich”, starając się w sposób wyczerpujący zebrać wszystkie czynniki, które można wziąć w tym przypadku pod uwagę, począwszy od rozrostu sił wytwórczych w wyniku rozpowszechnienia trójpolówki, a kończąc na zaistnieniu świadomości narodowej, której również przypisywane jest niemałe znaczenie .

Praca P. Smirnowa pt. Obrazovanie russkogo centralizovannogo gosudarstva v XIV-XV vv. – Powstanie scentralizowanego państwa rosyjskiego w XIV-XV w. wywołała polemikę na łamach czasopisma „Woprosy istorii” (1946, 2, 3). Autor zajął postawę negatywną wobec wyników dotychczasowych badań nad problemem genezy powstania Rusi Kijowskiej (a następnie państwa rosyjskiego) i związanej z tym sytuacji społeczno-politycznej na ziemi ruskiej. Jednocześnie wysunął on nową, własną koncepcję rozwiązania tej spornej kwestii. Smirnow, przedstawiając sytuację, w jakiej znajdowała się Ruś w XIV wieku, utwierdza nas w przekonaniu o lepszej w porównaniu do pozostałych kondycji ziem północnych, nie będących tak mocno zniszczonymi w wyniku ciągłych najazdów tatarskich.

Zdaniem P. Smirnowa wzrost sił wytwórczych, nowa technika, jaką był system trójpolowy, oraz produkcja wielkiej ilości zboża doprowadziły do umocnienia na arenie stosunków społecznych nowo powstałych warstw: drobnych feudałów-szlachty i mieszczan. Obie te warstwy były pod względem materialnym silnie zainteresowane procesem jednoczenia kraju i obie stały po stronie książąt moskiewskich, dążących do likwidacji rozbicia feudalnego.

Na temat przedstawionej wyżej rozprawy P. Smirnowa wypowiedzieli się w na łamach „Woprosow istorii” badacze tacy, jak: J. Smirnow w artykule O drogach badania scentralizowanego państwa ruskiego, W. Mawrodin w publikacji Kilka uwag z powodu rozprawy P. P. Smirnowa i S. Juszkow w rozprawie K voprosu o političeskich formach russkogo feodal’nogo gosudarstva do XIX v. – W kwestii form politycznych rosyjskiego państwa feudalnego do XIX w.*. Podeszli oni krytycznie do rozprawy P. Smirnowa, a w szczególności do tezy o znaczeniu wprowadzenia lemiesza o żelaznych radłach i systemu trójpolowego w uprawie zboża za panowania księcia Iwana I Kality. Podkreślali oni także błędną ich zdaniem hipotezę, iż przed panowaniem tego księcia Ruś północno-wschodnia była obszarem zacofanym. W. Mawrodin zaznaczył, że jedyną siłą przeciwstawiającą się wielkiemu księciu i próbującą zahamować proces jednoczenia Rusi, byli liczni bogaci i wpływowi książęta dzielnicowi, gdyż właśnie dzięki odosobnieniu i barierom ekonomiczno-politycznym, istniejącym pomiędzy księstwami, zabezpieczony był byt książąt dzielnicowych. Ostatecznie system udzielny został złamany w wyniku panowania wielkich książąt moskiewskich – Iwana III i Wasyla III. Polityka Moskwy doprowadziła do powstania jednego zjednoczonego państwa z silną władzą i ujednoliconym prawem.

Prace autorstwa Michaiła Nikołajewicza Tichomirowa (1893-1965) zwracały uwagę zarówno na rozwój, jak i na wzrost znaczenia księstwa moskiewskiego na ziemi ruskiej . Nie pominął on jednak i kwestii stosunków feudalnych, istniejących na Rusi. Według niego w państwie moskiewskim w XV-XVI w. zobowiązania lenne w pewnej mierze przypominały stosunki panujące w Europie zachodniej.

Wielki książę moskiewski dysponował największą częścią terytorium w księstwie, stanowiącą trzon państwa pod względem ekonomicznym, militarnym i strategicznym. Obszar wielkoksiążęcy przewyższał terytorialnie posiadłości, będące w posiadaniu książąt udzielnych .

Podstawowym argumentem, przemawiającym na korzyść panującego władcy, była zasada o nienaruszalności władztwa oparta na zasiedzeniu (dziedziczeniu po przodkach). Zapewniało to władcy pewność trwałego panowania w zajmowanym księstwie, jak również bezpieczeństwo ze strony książąt dzielnicowych. Tak też działo się w kwestii samodzielności małych księstw ruskich. Mimo wpływu i aspiracji, jakie posiadali książęta moskiewscy wobec ościennych władców, w granicach swych państw książęta udzielni zachowywali w większości samodzielną władzę w sprawach polityki wewnętrznej, a niekiedy i zewnętrznej – z wyjątkiem kontaktów z Ordą. Z upływem czasu, począwszy od początku XIV wieku, a skończywszy na drugiej połowie wieku XVI, sytuacja zmieniła się jednak na niekorzyść suwerenności udziałów. Porządku w stosunkach międzyksiążęcych strzegła zasada podobna do istniejącej i funkcjonującej w Europie zachodniej: „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. Otóż forma: „bojaram i detjam bojarskim i slugam promež nas, vol’nym volja” oznaczała na ziemi ruskiej, że mieli oni prawo dysponowania sobą w sprawach służby i towarzyszenia w wyprawach wojennych temu księciu, któremu bezpośrednio podlegali i którego byli wasalami. W sprawach dotyczących immunitetów, jak również w sprawach sądowych i skarbowych książęta udzielni dysponowali pełną władzą .

W swych pracach Tichomirow poruszył nie tylko kwestię stopniowej utraty samodzielności książąt udzielnych na rzecz władców moskiewskich, ale również kwestię pozycji i statusu książąt służebnych. Nie należeli oni do grona najbliższej rodziny wielkiego księcia moskiewskiego, a co za tym idzie – w odróżnieniu od książąt udzielnych – nie stanowili dla władcy Moskwy niebezpieczeństwa w związku z ewentualnymi roszczeniami do tronu.

Problemem stosunków międzyksiążecych zajmowali się także historycy badający dzieje Ordy. Do tego grona należeli m.in. A. N. Nasonow , B. D. Grekow i A. J. Jakubowski, jednak interesująca nas kwestia była rozpatrywana w ich pracach w sposób marginalny.

Na uwagę zasługuje również praca Złota Orda i jej upadek , będąca dziełem dwóch badaczy – Borysa Dmitriewicza Grekowa (1882-1953) i Aleksandra Juriewicza Jakubowskiego (1886-1953). Monografia ta podzielona jest na dwie części, z czego druga omawia najważniejsze wydarzenia, jakie zaszły w XIII i XIV wieku między Rusią a Złotą Ordą, względnie – ich władcami. Stosunki feudalne, dotyczące porozumień międzyksiążecych, zostały w niej przedstawione w takim stopniu, na ile było to konieczne, aby naświetlić zależność ziemi ruskiej od Ordy.

Z kolei ciekawym spostrzeżeniem poczynionym przez Iwana Borysowicza Grekowa było uznanie dążeń Wielkiego Księstwa Litewskiego na równi z moskiewskimi, zmierzającymi do podporządkowania sobie ziem ruskich, co miało przyczynić się do stworzenia jednego ruskiego państwa. Zmagania obu potęg widoczne są najlepiej w sporze o wpływy w Nowogrodzie Wielkim . Również walka pomiędzy Moskwą a Litwą o przeforsowanie swego kandydata na stanowisko metropolity ruskiego odzwierciedla ich walkę na różnych płaszczyznach i chęć uzależnienia od siebie Rusi . Ta skomplikowana sytuacja Kościoła ruskiego, przeanalizowana wnikliwie przez Grekowa, ukazuje troskę hierarchów o jedność Cerkwi ruskiej. Pogląd miejscowego episkopatu, dotyczący jedności ruskiej organizacji kościelnej, został ukształtowany przez wieloletnią tradycję i – dodatkowo – przez kalkulację płynących stąd korzyści. Głowa kościoła prawosławnego przez lata pozostawała zwolennikiem jedności cerkwi, będąc jednak w przeważającej mierze stronnikiem skupienia władzy w Moskwie .

Wśród prac kolejnego z badaczy – Lwa Władimirowicza Czerepnina (1905-1977) ważne miejsce zajmują dwie publikacje: Russkie feodal’nye archivy XIV-XV vv. – Rosyjskie archiwa feudalne XIV-XV ww.* oraz Obrazovanie russkogo centralizovannogo gosudarstva v XIV-XV vv. – Powstanie scentralizowanego państwa rosyjskiego w XIV-XV w.* , świadczące o tym, iż był on doskonałym znawcą archiwów i dokumentów ruskich.

W pracy Obrazovanie russkogo centralizovannogo gosudarstva Czerepnin przeprowadził on gruntowne badania, poświęcone źródłom ruskim XIV-XV w., starając się przedstawić przyczyny zjednoczenia ziem ruskich pod egidą Moskwy. Autor oparł się na latopisach, materiałach aktowych i dokumentach ustawodawczych, czerpiąc teksty źródłowe z archiwum moskiewskiego, a ponadto z wolnych miast: Nowogrodu, Pskowa, jak również z archiwów cerkiewnych. Uważał on, że rozwijający się handel powodował stopniową likwidację dotychczasowej izolacji poszczególnych ziem. Czieriepnin wywnioskował, iż brak samowystarczalności ekonomicznej przyczynił się do politycznego uzależnienia się od Moskwy kilku księstw udzielnych już za panowania księcia Iwana Kality. Badacz traktował integrację ekonomiczną tylko jako jedną ze stron procesu zjednoczeniowego na ziemi ruskiej, zaznaczając jednocześnie, że wyniesienie do rangi centrum całej Rusi Moskwa zawdzięcza polityce i celowej działalności swoich książąt . Z początkiem XVI wieku zostały przyłączone do Moskwy ostatnie samodzielne i niezależne księstwa, co zakończyło proces centralizacji ziemi ruskiej. Utworzenie zjednoczonego państwa znalazło swoje odzwierciedlenie także w kodyfikacji prawa feudalnego – w wydanym w 1497 roku „Sudiebniku”, zawierającym zasady chroniące przywileje klasy panującej.

W pracy Russkie feodal’nye archivy XIV-XV vv. Czerepnin starał się określić znaczenie materiałów aktowych i ustawodawczych dla poznania historii okresu feudalizmu. Na podstawie tych źródeł rozpatrywał on hierarchię społeczeństwa feudalnego, politykę zewnętrzną wzajemną walkę pomiędzy poszczególnymi ośrodkami feudalnymi.

Czerepnin omawia w swej pracy dążenia hegemoniczne, jakimi kierował się książę Dymitr, aby narzucić swą wolę innym księstwom. Wykorzystywał on swoją silną pozycję, sojusz zawarty z metropolitą Aleksym oraz sytuację, jaka zaistniała w tym okresie w Ordzie. Systematycznie ograniczał suwerenność księstw udzielnych poprzez zawężanie zakresu ich samodzielności w prowadzeniu polityki zagranicznej. Dzięki formule starszeństwa uszczuplał prerogatywy władców udzielnych w zakresie swobodnych kontaktów z Sarajem. Najwyraźniejszym – według autora – przykładem uzależnienia był układ, zawarty między księciem Dymitrem Dońskim a księciem Władimirem Andriejewiczem sierpuchowskim w 1367 roku. Układ ten był wzorowany na tekście porozumienia Siemiona Dumnego z braćmi, w którym Siemion tytułował się wielkim księciem „wsieja Rusi”. W układzie z 1367 roku Dymitr moskiewski tytułuje się tylko wielkim księciem, mimo że warunki tego układu bardziej uzależniały od niego księcia sierpuchowskiego, niż postanowienia układu z lat 1351-1352 .

Jednym z mediewistów radzieckich był Aleksander Aleksandrowicz Zimin (1920-1980), który – podobnie jak jego poprzednicy – wiele uwagi poświęcił wzajemnym stosunkom, panującym pomiędzy książętami władającymi na Rusi, m.in. w pracach Rossija na rubeže XV-XVI stoletij – Rosja na przełomie XV-XVI w.* (Moskwa 1982) oraz Udel’nye knjazja i ich dvory vo vtoroj polovine XV i pervoj polovine XVI v. – Książęta udzielni i ich dwory w drugiej połowie XV i pierwszej połowie XVI w.* (Moskwa 1977). Poruszając kwestię statusu książąt udzielnych w XIV-XV w., okresie ukierunkowanym na scalenie kraju, autor potwierdził istnienie ulotnej wręcz suwerenności tych książąt w swych państwach. Władcy moskiewscy dążyli w szczególności do sprawowania władzy w sferze polityki zagranicznej, było to wyłączną domeną moskiewskiego „brata starszego”. Specyfika ziemi ruskiej – zdaniem badacza – tkwi w tym, iż mimo osiągnięcia na przełomie XV-XVI w. integracji politycznej Rusi, jeszcze długo państwo to pozostawało organizmem wewnętrznie nie zespolonym.

Wielcy książęta moskiewscy za wszelką cenę starali się ograniczać odradzający się w wyniku spuścizny spadkowej system udzielny. Likwidowali zagrożenie poprzez redukowanie liczby udziałów i pomniejszanie ich rozmiarów. Książę Wasyl III w specyficzny dość sposób realizował ten cel, kontrolując zamiary matrymonialne swych braci, tj. przymusem zachowując ich w bezżeństwie . Ostatecznie osiągnięto zamierzony rezultat, kiedy to jedynemu spadkobiercy księcia Wasyla III, Iwanowi IV Groźnemu, mógł zagrozić już tylko jeden krewniak – książę Andrzej staricki .

Swoje spojrzenie na historię, kulturę i geografię Rosji zaproponował D. Lichaczow, krytykując ideologię euroazjatyzmu. Jego zdaniem, dla kultury rosyjskiej i jej historii dużo istotniejsze jest położenie Rosji między Północą a południem niż między Wschodem a Zachodem. Teoria ta określa Rosję jako Skandosławię lub Skandobizancjum, nie – jako Euroazję. Rosja znajduje się między Europą i Azją tylko geograficznie. Z Południa, z Bizancjum i Bułgarii, przyszła na Ruś europejska kultura duchowa (chrześcijaństwo), a z Północy, ze Skandynawii – pogańska, „drużynowo-książęca” kultura wojenna. Południe zasadniczo jest światem „bizantyjsko-prawosławno-słowiańskim”, kolebką języka i pisma słowiańskiego oraz obszarem wyzwolicielskiej misji Rosji. Kultura europejska jest kulturą ogólnoludzką (do której zaliczana jest również rosyjska), gdyż przechowuje w sobie wszystkie kultury przeszłości i teraźniejszości .