ROZDZIAŁ I

WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI ROSYJSKIEGO FEUDALIZMU

Istotny element do systemu rosyjskich koncepcji religijno-politycznych wniosły unia we Florencji (1439) i upadek Bizancjum, w rezultacie których Rosja okazała się jedynym państwem prawosławnym, a ruski wielki książę – jedynym niezależnym monarchą prawosławnym. „Święta Ruś” – jedyny kraj obrządku prawosławnego, zwyciężyła wyznawców islamu, podczas gdy samo Cesarstwo Bizantyjskie uległo naporowi muzułmanów . W rezultacie tego ziemia ruska otrzymała moralną siłę i poparcie w sakralizacji swych dążeń i poczynań, natomiast stolicę – Moskwę przedstawiano jako „duszę świata”, która w chwili upadku Konstantynopola przyjęła na siebie jego autorytaryzm, sztywność obyczajów i całą odrębność kulturową. W roku 1453 sułtan otomański, Mahmet II zdobył Konstantynopol, a w 1461 roku upadło Cesarstwo Trapezuntu – ostatnie państwo greckie. Przetrwanie niezależnej cząstki Kościoła wschodniego zostało potraktowane jako znak Opatrzności, która to wskazywała, iż moskiewska wiara jest prawdziwa, że Bóg roztoczył nad całą prawosławną Rosją swoją opiekę. Warto dodać, iż sama nazwa „prawosławie” oznacza jedyną wiarę, w odróżnieniu od dostosowującej się do zmiennych warunków w Europie zachodniej; etymologicznie: prawosławie – prawdziwe, prawe sławienie Boga . W ten sposób Rosja zajęła miejsce Bizancjum, a ruski wielki książę – miejsce bizantyjskiego „basileusa”, przejmując dziedzictwo imperatora.

Natomiast na początku XVI wieku powstała – również w oparciu o wpływy bizantyjskie charakteryzujące się sakralizacją państwa i władzy carskiej – doktryna „Moskwy – Trzeciego Rzymu” . Teoria „Trzeciego Rzymu” nie zrodziła się nagle i niespodziewanie. Powstała ona w warunkach walki Rusi o scentralizowane państwo i w tym znaczeniu była to teoria polityczna, jednak najważniejszy był jej rys religijny . Sądzi się, iż to posłannictwo miało stanowić potwierdzenie i ugruntowanie dążeń do utworzenia państwowości Rusi Moskiewskiej, jak i próbę wytłumaczenia brutalnej niekiedy polityki podejmowanej przez władców moskiewskich. Idea ta kształtowała się również pod wpływem niebezpieczeństwa zewnętrznego ze strony plemion koczowniczych i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyszłą rolę Moskwy już w roku 1512 podkreślał Fiłofiej (Filoteusz) w Chronografie ruskim: „Miasto Konstantyna upadło, lecz kraj nasz ruski z pomocą Matki Bożej i świętych Pańskich wzrasta, jest młody i wywyższony. Niech tak będzie, o Chryste, aż po kres czasu” .

Do walki o prymat na Rusi stanęło wielkie księstwo twerskie, wywyższone w ruskim świecie chrześcijańskim przez mnicha Fomę (Tomasza) z Tweru, który nazwał je „Nowym Izraelem”, co miało być dowodem jego dziejowego przeznaczenia . Uznał on księcia twerskiego Borysa Aleksandrowicza za spadkobiercę cesarza Konstantyna XI Dragasesa Paleologafoma. Teoria o duchowym spadku po ostatnim cesarzu bizantyjskim zaczęła oddziaływać na innych ruskich myślicieli, którzy ulegli wielkiej idei „Trzeciego Rzymu”. Po raz pierwszy koncepcja „przeniesienia” prerogatyw imperium bizantyjskiego na Moskwę pojawiła się w Izloženiju paschalii (1492) ułożonych przez metropolitę Zosimę Brodatego, który to porównywał Iwana III z cesarzem Konstantynem XI .

Mnich Fiłofiej z monasteru Eleazara w Pskowie koncepcję idei zapożyczył od swych poprzedników, ale wzbogacił ją refleksją nad życiem człowieka, istotą dziejów Kościoła i świata chrześcijańskiego. Wprawdzie Fiłofiej wyeliminował to wszystko, co wiązało się z jej aspektem politycznym, ale w jego liście adresowanym do Wasyla III w 1523 roku uwydatnia się – być może bez świadomych dążeń Fiłofieja – aspekt posłannictwa politycznego Moskwy. Tekst ten był wezwaniem do duchowej czystości i ostrzeżeniem Moskwy przed groźbą straszliwej kary, jaka spotkała Rzym i Konstantynopol – gdyby odeszła od swego ideału duchowego wyrażonego w pojęciu: „Święta Ruś” .

Pewność pskowskiego mnicha, że „Czwartego Rzymu” nie będzie, wynikała z przeświadczenia osadzonego w Starym i Nowym Testamencie. „Trzeci Rzym” Fiłofieja to Rzym nadziei i czas ważnych decyzji moralnych. Państwo chrześcijańskie Wasyla III jest jedynym i ostatnim na świecie – zdaniem Fiłofieja – stanowiąc syntezę chrześcijaństwa, spadkobiercę potęgi Rzymu i Bizancjum.

W liście do wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III (napisanym ok. 1515-1521) Fiłofiej jasno nakreślił wizję przyszłości: „Niech wie o tym kraj twój władco prawosławny, że wszystkie księstwa prawosławnej wiary chrześcijańskiej złączyły się w twoim. Tyś car jedyny dla wszystkich chrześcijan pod tym niebem. Kościół Starego Rzymu upadł z powodu herezji. Bramy drugiego Rzymu rozrąbali toporami Turcy. Ale Cerkiew moskiewska – nowy Rzym – lśni nad całym światem. Uważaj i słuchaj, pobożny carze, wszystkie cesarstwa chrześcijańskie zeszły się w twoim jedynym, albowiem dwa Rzymy upadły, trzeci stoi, a czwartego nie będzie, gdyż twoje królestwo chrześcijańskie przez żadne inne nie zostanie zastąpione“ . Wprawdzie autorstwo idei „Moskwy – Trzeciego Rzymu” jest podważane (jak i polityczne aspekty apelu Fiłofieja ), jednak znaczenie i prestiż, jakim cieszyła się myśl historiograficzna, współtworząca ideologię i charakter Państwa Moskiewskiego, była zdolna przysłonić wszystkie te nieścisłości i niedomówienia, skupiając się na przedstawieniu Rosji jako ocalenia . Można doszukać się w tej myśli dążeń do przeciwstawienia Rosji Europie zachodniej, a jak sądzą niektórzy – swoistego archetypu rosyjskiego nacjonalizmu , jak również ewidentnych nadużyć idei .

W 1547 roku Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara. Fakt ten umocnił władcę w przekonaniu, że zajął miejsce cesarza bizantyjskiego we wschodniochrześcijańskim kręgu kulturowym. W związku z tym jego czyny nie podlegają ludzkiemu osądowi i nie wymagają usprawiedliwienia . Moskwa jako ostatni bastion ortodoksji przeciwstawiać się miała zewnętrznym wpływom kulturowym poprzez izolację stanowiącą niezbędny warunek zachowania czystości wiary. Rola obrońcy wiary w jej nie skażonej żadną herezją formie przypadła władcom moskiewskim, którzy z biegiem czasu uzyskali nawet prawo do ingerencji w wewnętrzne sprawy Cerkwi . W przypadku zdrady wiary Rusini naraziliby się na odrzucenie i ukaranie przez Boga, co pociągało za sobą przekonanie o szczególnej roli Moskwy w dziejach chrześcijaństwa i całego świata, gdyż „czwartego Rzymu” już nie będzie, a wraz z upadkiem Moskwy, zacznie się panowanie Antychrysta na ziemi .

Z rozważaniami związanymi z tematyką pracy nierozerwalnie łączy się kwestia wzajemnego stosunku Rosji i Europy, w szczególności jej części zachodniej. Zagadnienie to zajmuje centralne miejsce w rosyjskiej myśli historiozoficznej począwszy od XVIII wieku . Polemika, przeradzająca się w ideologiczny konflikt pomiędzy Rosją a Europą zachodnią, przybierała stopniowo na sile, czego rezultatem było wytworzenie się czołowych nurtów myślowych XIX wieku, jakim były słowianofilstwo (wiara w staroruską indywidualność) i okcydentalizm (występowanie silnych związków pomiędzy obiema cywilizacjami).